Formalina - zagrożenia wynikające z pracy z odczynnikiem
Formalina to wodny roztwór aldehydu mrówkowego, zwany też formaldehydem. 10% neutralna buforowana formalina, stosowana najczęściej (ale nie jako jedyna) do utrwalania materiału tkankowego w histologii, to 4% roztwór aldehydu mrówkowego (formaldehydu). Kiedyś przygotowywana przez apteki szpitalne ze stężonego ok. 40% roztworu formaldehydu, ale z uwagi na brak możliwości zachowania standaryzacji utrwalacza w tej formie, dziś formalina jest głównie dostarczana jako gotowy do użycia roztwór o wystandaryzowanych parametrach (w tym pH 7,2-7,4). Należy jednak pamiętać, że taki odczynnik należy zużyć w terminie przewidzianym przez producenta i wskazanym jako data ważności, przy czym podkreślić należy, że otwarta butelka pozostawiona przez dłuższy czas, spowoduje zmianę właściwości fizycznych odczynnika i dlatego każdorazowo powinno się sprawdzić pH przed jego zastosowaniem.
Jakie jest najwyższe dopuszczalne stężenie formaldehydu?
Formaldehyd został wpisany na listę czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy[1]. Określono jego najwyższe dopuszczalne stężenie (tzw. NDS, co oznacza wartość średnią ważoną stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń) oraz najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (tzw. NDSCh, czyli wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina). Wartości te wynoszą odpowiednio: dla NDS: 0,37 mg/m3, a dla NDSCh: 0,74 mg/m3.
Klasyfikacja formaldehydu
Zmiana klasyfikacji formaldehydu na kancerogenny (kategoria 1B - może powodować raka) i mutagenny (kategoria 2, co oznacza, że podejrzewa się, iż powoduje defekty genetyczne), dokonana Rozporządzeniem UE 605/2014 z dnia 5 czerwca 2014 wprowadzała mocne ograniczenie stosowania tego odczynnika bez włączeń dla określonych branż. Wyeliminowanie formaliny z procesu diagnostyki patomorfologicznej wydaje się na dzień dzisiejszy niemożliwy. Wskazuje na to chociażby fakt, że większość procedur barwienia histochemicznego, immunohistochemicznego i diagnostyki molekularnej, stosowanych w histopatologii, jest wystandaryzowana dla materiału tkankowego utrwalonego w formalinie i zatopionego w parafinie. Przez wiele lat stopniowo rozwijano kryteria oceny biomarkerów diagnostycznych, prognostycznych i predykcyjnych, także w odniesieniu do tkanek utrwalonych w formalinie. Walidacja innych utrwalaczy, które przypuszczalnie mogą zastąpić formalinę, będzie wymagała wielu lat. Problem ograniczeń w stosowaniu formaldehydu został również podniesiony na 31 Europejskim Kongresie Patologów (ECP) w Nicei w 2019 r. W wyniku dialogu środowiska medycznego z urzędnikami Komisji Europejskiej wypracowano wspólne stanowisko w tym zakresie, które zostało opublikowane w rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 27 marca 2019 r., która oświadcza:
Utrwalacze formaldehydowe są rutynowo stosowane w sektorze opieki zdrowotnej w całej Unii ze względu na wygodę ich obsługi, wysoki stopień dokładności i ekstremalną zdolność adaptacji. W niektórych państwach członkowskich można przewidzieć, że sektor opieki zdrowotnej będzie miał trudności z przestrzeganiem w krótkim okresie wartości granicznej 0,37 mg/m3 lub 3,3 ppm. Dlatego właściwe jest wprowadzenie dla tego sektora pięcioletniego okresu przejściowego, podczas którego powinna obowiązywać wartość dopuszczalna 0,62 mg/m3 lub 0,5 ppm.
Zgodnie z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/983 w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych i mutagennych podczas pracy, zaleca się, aby dopuszczalne wartości formaldehydu w okresie przejściowym, tj. do dnia 11 lipca 2024 r., dla sektorów: opieki zdrowotnej, usług pogrzebowych oraz tanatopraksji nie przekraczał wartości dopuszczalnych 0,62 mg/m3 lub 0,5ppm.
Po 1 stycznia 2016 r. formaldehyd posiada klasyfikację zharmonizowaną, jako substancja rakotwórcza kat. 1B z opisem wskazującym na rodzaj zagrożenia dla zdrowia H350 – Może powodować raka. Zmiana klasyfikacji wymusza na pracodawcach pomiary stężenia formaldehydu w środowisku pracy wykonywanych nie z częstotliwością przewidzianą dla czynników chemicznych (raz na 2 lata lub raz w roku w zależności od krotności wartości NDS), a z częstotliwością przewidzianą dla czynników o działaniu rakotwórczym (raz na 6 miesięcy lub raz na 3 miesiące w zależności od krotności wartości NDS określonej dla formaldehydu)[2].
Dlatego też zróbmy sobie teraz rachunek sumienia i sprawdźmy wyniki ostatnich badań czynników szkodliwych na stanowisku pracy wykonanych w naszych laboratoriach.
Jak możemy się chronić przed szkodliwym działaniem formaldehydu w zakładach patomorfologii?
Musimy dołożyć wszelkich starań i wykorzystać wszelkie narzędzia jakie są dostępne, aby chronić zdrowie i życie pracowników służby zdrowia i pozostałych użytkowników formaldehydu, niezależnie od jego postaci czy stężenia.
Nasuwa się więc następujące pytanie: jakie są dostępne instrumenty na rynku, które mogą pomóc w ograniczeniu ekspozycji i emisji formaldehydu?
- Czujniki pomiaru stężenia formaldehydu w powietrzu.
Ciężko jest walczyć z wrogiem, jeśli nie wiemy jak bardzo jest on liczny. Dlatego stały monitoring stężenia formaldehydu powinien być podstawą oceny jakości środowiska w każdym zakładzie i pracowni patomorfologii a także stanowić podstawę dalszych.
- Odczynniki służące do dezynfekcji powierzchni, która miała kontakt z formaldehydem.
Procedury i zwykłe środki czyszczące nie gwarantują właściwego odkażenia zanieczyszczonych powierzchni po przypadkowym rozlaniu: dlatego nieoczyszczone pozostałości formaldehydu będą nadal uwalniać cząsteczki formaldehydu do otaczającego środowiska. Nowością na rynku są opatentowane preparaty novok® – nr patentu 102018000002334, które szybko utleniają cząsteczki formaldehydu bez pozostawiania jego pozostałości.
novok® umożliwia zespołom opieki zdrowotnej osiągnięcie wysokiego poziomu odkażania w miejscu pracy, gdy jest to konieczne. Zaleca się stosowanie preparatów novok® do codziennych procedur czyszczenia w celu zapewnienia bezpieczniejszego miejsca pracy i minimalnego narażenia na niebezpieczną substancję jaką jest formaldehyd.
3. Zestawy bezpieczeństwa służące do unieszkodliwiania i zbierania rozlanej formaliny.
Przypadkowe wycieki czy rozlania formaldehydu to nie tylko nieprzyjemne zdarzenia, ale także długotrwałe zagrożenia dla zdrowia ludzkiego. To pokazuje, jak ważne jest szybkie i bezpieczne, oraz skuteczne usuwanie źródła niebezpieczeństwa. Pomocą w takich sytuacjach służy specjalny zestaw bezpieczeństwa novokit® - zestaw ratunkowy zaprojektowany do bezpiecznego przechowywania i czyszczenia do 2,5 litra rozlanej formaliny. Zestaw ten jest niezbędnym elementem w dziedzinie opieki zdrowotnej, zwłaszcza na oddziałach, w których profesjonaliści muszą w codziennej pracy radzić sobie ze znacznymi ilościami formaldehydu, np. bloki operacyjne czy zakłady/pracownie patomorfologii.
novokit® zawiera preparaty novok®-s i novok-pow®, a także wszystkie wymagane materiały czyszczące i środki ochrony indywidualnej. Zestaw minimalizuje narażenie na opary rakotwórcze podczas procedur postępowania z rozlaniem.
Zawartość zestawu novokitu®:
- novok®-s neutralizator formaldehydu 500ml
- zestalacz formaldehydu novok-pow® 400g
- specjalne rękawice nitrylowe
- okulary z wentylacją bezpośrednią
- półmaska z filtrami na formaldehyd
- jednorazowy fartuszek ochronny
- torba na niebezpieczny materiał biologiczny
- ochraniacze na buty
- informacja o niebezpieczeństwie dla postronnych osób
- instrukcja (w j. polskim)
4. Systemy do automatycznego napełniania pojemników formaliną.
W celu ochrony użytkowników przed oparami formaldehydu lub przypadkowymi wyciekami w czasie napełniania pojemników histopatologicznych firma Combifill SRL z Włoch opracowała systemy CombiSAFE i T-Filler.
COMBISAFE i/LUB T-FILLER:
KLUCZOWY ELEMENT W KOMPLEKSOWYM ZARZĄDZANIU PRÓBKAMI HISTOLOGICZNYMI, OD SAL OPERACYJNEGYCH DO JEDNOSTEK ANATOMII PATOLOGICZNEJ.
- CombiSAFE i T-FILLER to zintegrowane urządzenia IVD, przeznaczone do bezpiecznego dozowania formaliny i hermetycznego zamykania wiaderek zawierających biopróbki lub narządy.
- Ta sama maszyna zapewnia również możliwość zgrzewania próbek w worki z technologią próżniową i zmodyfikowaną atmosferą (worki lub wiaderka z certyfikatem IVD).
- CombiSAFE i T-FILLER umożliwia konserwację próbek biologicznych na 2 różne sposoby, z formaliną lub bez, zapewniając pełną i dokładną diagnozę oraz, jak zawsze, maksymalne bezpieczeństwo dla operatorów.
- Technologie CombiSAFE i T-FILLER są odpowiednie zarówno dla sal operacyjnych, jak i laboratoriów patologicznych.
Bezpieczeństwo
Wyjątkowe funkcje zapewniają, że wszystkie operacje wykonywane na CombiSAFE będą bezpieczne dla operatorów i zgodne z przepisami.
- 10 lub 20 litrowe pojemniki z bezpiecznym szybkim połączeniem, aby uniknąć jakiegokolwiek narażenia nawet podczas wymiany zbiornika.
- Całkowicie zamknięta i wentylowana komora dozownika formującego, aplikacja folii uszczelniającej przed otwarciem szuflady (gwarantuje to bezpieczną pracę).
- Filtry HEPA i filtry węglowe do samodzielnej pracy. Opcja odciągu oparów, zapewniająca dłuższy czas filtrowania.
Technologia
- Automatyczny dozownik formaliny, zgodny z wagą próbki biologicznej w celu uzyskania optymalnego stosunku objętości formaliny do masy próbki.
- Utrwalanie i zamykanie próbek w wiaderkach lub workach z technologią próżniową oraz zastosowanie zmodyfikowanej atmosfery (MAP) – co daje zahamowanie rozwoju bakterii tlenowych i beztlenowych dzięki zastosowaniu specjalnej formacji gazów. Zapewnia to doskonałe utrwalanie próbek bez formaliny.
- Najszerszy asortyment wiaderek w różnych rozmiarach do utrwalania próbek histologicznych: 600 ml; 900 ml; 2400 ml; 5700 ml, z osłonami bezpieczeństwa i jednoznacznym kodem kreskowym na próbkę/pojemnik.
- Patent włoski: IT1421472 – IT1430086; Patent europejski: EP3083416B1
Zastosowanie
Systemy do automatycznego dozowania formaliny sprawdzą się na blokach operacyjnych i w zakładach patomorfologii, laboratoriach anatomii i histologii. Zastosowanie programów bezformalinowych ze zmodyfikowaną atmosferą i/bez próżnią/i pozwolą na transport próbek świeżych, jak również ograniczenie miejsca archiwizacji/przechowywania próbek utrwalonych w formalinie.
Pojemniki o niskim podciśnieniu wypełnione formaliną, wydłużają czas penetracji formaliny, przyspieszając proces utrwalania tkanek.
5. Filtry służące do oczyszczanie powietrza z substancji niebezpiecznych w pomieszczeniach jak ksylen, formaldehyd, lotne związki organiczne (LZO, czy też VOC), benzen, alergeny i in.
Potwierdzono, iż niektóre gatunki kwiatów doniczkowych mają zbawienny wpływ na oczyszczanie powietrza. Poniżej przedstawiono kilka przykładów.
W warunkach szczególnie zanieczyszczonego powietrza pyłami czy związkami chemicznymi zaleca się stosowanie dodatkowych urządzeń poprawiających jakość powietrza. Dostępna w firmie Elektro Med technologia NCCO posiada potwierdzoną skuteczność w usuwaniu i neutralizowaniu zanieczyszczeń w postaci: pyłów, aldehydów, benzenu, fenolu, alkoholi i innych szkodliwych gazów.
NCCO to skrót od:
Nano – jednostka miary dla bardzo małych obiektów.
Confined – ograniczony, co oznacza, że granulka 0,4 cm tego materiału katalitycznego ma ok. 400 stóp tunelu adsorpcyjnego. Materiał ten niektóre cząsteczki absorbuje, a inne wyklucza.
Catalytic - W strukturę materiału katalitycznego zostały zintegrowane metale przejściowe (zeolity), które katalizują reakcje między gazowymi zanieczyszczeniami i utleniaczami.
Oxidizer - Generowany jest aktywny tlen, który może utleniać zanieczyszczenia gazowe do nieszkodliwych produktów, takich jak cząsteczki pary wodnej i dwutlenek węgla. Opuszczają one materiał katalityczny i regenerują kolejne miejsce w celu adsorpcji dalszych zanieczyszczeń
Budowa opiera się na pięciowarstwowym systemie oczyszczania, który stale usuwa zanieczyszczenia: filtr wstępny, filtr HEPA, reaktor NCCO, generator aktywnego tlenu oraz wentylator.
Zaprezentowany system ma najdłuższą żywotność filtra w przemyśle.
6. Filtry formaldehydowe oparte na nadmanganianie potasu montowane w procesorach tkankowych, szafach i stołach formalinowych.
Nadmanganian potasu ma właściwości odkażające i utleniające, stąd jego popularność w filtrach stosowanych np. w inżynierii uzdatniania wody oraz w patomorfologii do neutralizacji formaldehydu. Należy zwrócić uwagę na zużywanie się filtrów nadmanganinowo-potasowych wraz z upływem czasu w wyniku przeprowadzonych reakcji utleniania. Zaleca się wymianę w okresach co 3 – 12 miesięcy w zależności od poziomu stężenia formaldehydu w urządzeniach takich jak procesory tkankowe, czy szafy formalinowe.
Podsumowanie
Praca z odczynnikami chemicznymi wymaga świadomości zarówno ich korzyści jak i niebezpieczeństwa jakie mogą one nieść, szczególnie w odniesieniu do zdrowia ludzkiego, zwierzęcego i środowiska. Mamy nadzieję, iż przedstawione propozycje pozwolą Państwu poprawić jakość pracy.
Zachęcamy również do korzystania ze wsparcia finansowego oferowanego np. przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ramach corocznych konkursów pt. "Dofinansowanie działań płatnika składek na poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy".
Bibliografia:
[1] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2018, poz. 1286 z późn. zm.)
[2] Zgodnie z § 6.1 z Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2011, poz. 166)